Küresel tatlı su balıklarının azaldığı bir dönemde kayıp leopar sazanının

[English]

Resimleri indirin

Tatlı su balıklarının %25'inin neslinin tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olduğu haberlerinin hemen ardından, Türk bilim insanları Dicle Nehri'nin Türkiye bölümünde sazangiller familyasına mensup benekli bir balık türü olan leopar sazanını (Luciobarbus subquincunciatus) yeniden keşfetti. Bilimsel olarak en son 2011 yılında bildirilen bu tür, Re:wild ve SHOAL'un dünyanın en çok aranan kayıp balıklar listesinde yeniden keşfedilen ikinci balık türü oldu. Bu listenin ilk türü olan Batman Bantlı Çöpçü Balığı, 2021'in sonlarında yine aynı ekip tarafından Batman Çayı’nda bulunmuştu.

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi'nde öğretim üyesi olan ve keşif ekibinde yer alan Doç.Dr. Cüneyt Kaya, "Soyu tükenmek üzere olan bir türün tüm zorluklara rağmen hâlâ neslini devam ettirdiğine şahit olmak gerçekten çok özel bir duygu" diyor. "Bu yeni bir tür keşfetmekten bile daha heyecan verici çünkü nadir bir türe ikinci bir şans verebileceğimiz anlamına geliyor. Hem Batman Bantlı Çöpçü Balığı hem de şimdi leopar sazanı ile birlikte, hiçbir türün yok olmamasını sağlamak adına koruma çabalarını harekete geçirme yükümlülüğümüz var."

Leopar sazanı bir zamanlar Türkiye'nin güneydoğusundan Suriye'nin doğusuna ve İran'dan Irak'a kadar uzanan Dicle-Fırat nehir sisteminde bol miktarda bulunuyordu. Ancak son otuz yılda yasak avcılık, kirlilik, habitat tahribatı ve baraj inşaatları türü yok olmanın eşiğine getirdi. Yerel balıkçılardan gelen kanıtlar balıkların hala orada olabileceğini düşündürüyordu, bu nedenle Kaya ve Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi'nde Dr.Öğr.Üyesi olan Münevver Oral, Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü (Ankara) ve Şırnak İl Tarım ve Orman Müdürlüğü'nün de işbirliğiyle arama çalışmalarına başladı.

Ekip işe, türün daha önce nerede bulunduğuna dair bilimsel literatüre bakarak başladı. Ancak bu veriler Dicle Nehri'nin Türkiye sınırlarında kalan bölümünde dokuz baraj inşa edilmeden önce toplanmıştı. Barajlar suyun akış rejimini değiştiriyor ve rezervuarların dibinde biriken soğuk su dip savaklar vasıtasıyla ara ara nehrin aşağısına bırakılıyor. Soğuk suyun salınımıyla birçok tatlı su balığını daha sıcak sulara doğru itiyor, bu nedenle ekip stratejisini balıkların sıcak suyun bulunduğu bölgelere doğru barajlardan daha aşağılara bakacak şekilde organize etti.

Kaya ve Oral’ın bölgede geröekleştirdiği iki keşif gezisinin ikincisinden sadece birkaç gün sonra, yerel balıkçı Mehmet Ülkü'den bekledikleri görüntülü aramayı aldılar: 20 inçlik (50 santimetre), 4,4 kiloluk (2 kilogram), göze çarpan siyah benekleri olan bir balık yakalamıştı.

Ülkü, Şırnak İl Tarım ve Orman Müdürlüğü'nde Su Ürünleri Mühendisi olarak görev yapan Rıdvan Hüsem ile birlikte, balığı gece boyunca sürekli oksijen verilen bir tankta canlı tutarken, Antalya'da risk altındaki türlerin listelendiği bir toplantıda olan Kaya ilk uçuşla Van'a gitti, ardından yaklaşık altı saat süren yolculuğun sonunda türün bulunduğu Cizre'ye ulaştı. Müjdeli haberi alır almaz Rize'den yola çıkan Oral ise gece boyunca 11 saatten fazla yolculuk yaparak Cizre’ye ulaştı. Geldiklerinde Ülkü ağlarına 20 cm boyunda ikinci bir leopar sazanını daha sağ salim yakalamıştı.

Oral şunları söyledi: "Bu harika balığı doğal habitatında canlı görmek için her şeyi bırakıp dünyanın öbür ucuna bile gidebilirdik. Hiç bu kadar güzel ve sakin bir balık görmemiştim. Bu hikaye yeniden bir keşif olmasının yanında, aynı zamanda tüm çevresel faktörlere rağmen biyoçeşitliliğimizin kaybolmadığına dair umudumuzun da canlı kalması anlamında önemliydi. Leopar sazanı ve yaşam alanını paylaştığı diğer birçok tatlı su balığı türünü korumak için hala bir şansımız var."

Kaya ve Oral, iki balığın fotoğraflarını çekip gerekli verileri aldıktan sonra, Şırnak İl Tarım ve Orman Müdürü Oktay Sezgin ve ekibinin de katılımıyla balıkları güvenli bir şekilde doğaya, Dicle Nehri’ne bıraktı.

Ülkü şunları belirtti: "Doğal mirasımızın korunmasında hepimize düşen bir rol var, ve ben de yıllardır süre gelen balıkçılık tecrübemi kullanarak leopar sazanının yeniden keşfedilmesine yardımcı olduğum için gurur duyuyorum. Bu türün gelecekte de korunması için diğer balıkçıların eğitilmesi ve bilimsel bilgi ile yerel uzmanlığın bir araya getirilmesi gerekiyor."

Kaya ve Oral, Dicle Nehri'ni ve zengin biyolojik çeşitliliğini korumak için bu yeniden keşfi örnek bir çalışma olarak kullanarak, balıkçılar ve öğretmenler için doğal hayatın korunması, biyoçeşitliliğin önemi konularında bir dizi seminer düzenlemeyi planlıyor. Ayrıca leopar sazanının mevcut popülasyon yoğunluğunu ve yayılış alanını daha iyi anlamayı umuyorlar.

Kasım 2023'te, Uluslararası Doğa Koruma Birliği, gezegendeki tatlı su balıklarının güncellenmiş bir değerlendirmesini yayınladı. Bu değerlendirme barajların ve nehirlerden su alımının tatlı su balıklarının %45’ini tehlikeye soktuğunu ortaya koymuştur. Dicle Nehri'nin Türkiye bölümünde inşa edilen çok sayıda baraj yalnızca leopar sazanını etkilemekle kalmıyor, aynı havzada dağılım gösteren diğer sucul türleri de etkiliyor. Diğer yandan, Cizre'de iki leopar sazanının bulunduğu yere çok yakın bir noktada yeni bir baraj inşa ediliyor.

Re:wild ve SHOAL tatlı su balıkları koruma programı yöneticisi Harmony Patricio, "Tatlı su ekosistemleri gezegenimizin genel sağlığının korunmasında muazzam bir rol oynamaktadır," dedi. "Tehditlerin ele alınması ve bu ekosistemleri ayakta tutan biyolojik çeşitliliğin korunması, iklim ve biyolojik çeşitlilik kaybı krizlerinin çözülmesi için kritik öneme sahiptir ve insan refahı için gereklidir. Leopar sazanının yeniden keşfinin bu bölgede tatlı su biyoçeşitliliğini koruma çabaları için ilham verici bir katalizör görevi göreceğini umuyoruz."

"Kayıp Balıkları Arama Projesi," Re:wild'ın "Kayıp Türleri Arama" programının tatlı su balıklarına odaklanan bir parçasıdır. Re:wild ve Synchronicity Earth'ün bir programı olan Re:wild ve SHOAL, bireyleri ve kuruluşları en az 10 yıldır bilimsel olarak belgelenmemiş tatlı su balığı türlerini aramaya teşvik etmek ve böylece bu türleri yok olmanın eşiğinden döndürmek için koruma programları uygulamaya koymak amacıyla 2021 yılında "Kayıp Balıkları Arama" projesini başlattı. Re:wild ve IUCN-SSC Tatlısu Balıkları Uzman Grubu ile işbirliği yapan SHOAL, şu anda bilim dünyası için kayıp olan 300'den fazla balık türünü içeren bir listeye sahip ve amaçları o listedeki tüm balıkların bulunarak doğada sürdürülebilir bir şekilde varlıklarını devam ettirebilmelerine katkı sağlamaktır.

# # #